Dwie wojny burskie, które miały miejsce w latach 1880–1881 i 1899–1902 na papierze powinny zakończyć się szybką klęską Burów. Tak jednak nie stało się, a małe i młode republiki burskie stawiły czoła Imperium Brytyjskiemu, będącego wówczas u szczytu potęgi, zadając Brytyjczykom szereg klęsk. Dzieje tych walk przedstawia pokrótce poniższy artykuł.
Początki osadnictwa w południowej Afryce
Pojawienie się Europejczyków w Afryce południowej jest związane z działaniami Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. W 1651 r. postanowiła ona założyć tam stałą bazę zaopatrzeniową dla statków handlowych kursujących między Europą a Indiami. Zadanie to powierzono Johanowi van Riebeeckowi, który w 1652 r. założył nad Zatoką Stołową osadę, która rozwinęła się potem w miasto Kapsztad. W 1657 r. rozpoczęła się akcja osadnicza, najintensywniej prowadzona w latach 1688-1707. W jej trakcie sprowadzono kilkuset osadników z Holandii, Niemiec i Francji. Grupy te szybko, bo już w ciągu 2 pokoleń stopiły się w nową grupę etniczną, zwaną od początku XVIII w. Burami lub też Afrykanerami . W kolejnych latach zaniechano jednak dalszej planowej akcji osadniczej.
Holenderskie panowanie nad Kolonią Przylądkową dobiegło końca na przełomie XVIII i XIX w. W 1795 r. została ona zajęta przez Wielką Brytanię. Co prawda na mocy traktatu w Amiens z lutego 1802 r., Kolonia Przylądkowa wróciła do Niderlandów, ale już w styczniu 1806 r. Brytyjczycy ponownie zajęli te tereny, co ostatecznie zostało potwierdzone w 1815 r., gdy Holandia scedowała swoje prawa do tej kolonii. Panowanie brytyjskie spotkało się z niechęcią żyjących na wschodzie kolonii półkoczowniczych hodowców bydła, zwanych trekburami. Spowodowane było to zwłaszcza zakazem dalszej ekspansji na wschód oraz ingerencją w stosunki między osadnikami a kolorową ludnością. W latach 20. i 30. XIX w. kolejne ograniczenia, takie jak zrównanie ludności kolorowej z białymi w sądach w 1828 r., czy zniesienie niewolnictwa z 1833 r., połączone z wojną z plemieniem Xhosa w latach 1834-1835, doprowadziły do Wielkiego Treku, czyli emigracji na północ 10 000 – 15 000 Burów.
Republiki burskie i droga do wojny
W 1838 r. uczestniczy Wielkiego Treku osiedlili się w Natalu, tworząc państwo, które nazwali Wolną Prowincją Nowej Holandii w Południowo-Wschodniej Afryce, bardziej znane pod nazwą Republiki Natalii. Została ona jednak zajęta przez Brytyjczyków w 1842 r., a w sierpniu 1845 r. zaanektowana jako kolonia brytyjska. Skutkiem tego Burowie wyruszyli w dalszą drogę, osiedlając się na ziemiach leżących nad rzekami Orange, Vaal i Mooi. Nastąpiło także uregulowanie spraw z Brytyjczykami. 17 stycznia 1852 r. Burowie podpisali z Brytyjczykami konwencję w Sand River, w której rząd brytyjski zadeklarował uznanie niepodległości Burów. Stanowiło to początek nowego państwa, Republiki Południowo-Afrykańskiej, zwanego potocznie Transwalem. Dwa lata później, 23 lutego 1854 r. podpisano konwencję w Bloemfontein, w której Brytyjczycy zrzekli się roszczeń do terenów na południe od rzeki Vaal na rzecz mieszkających tam Burów, co z kolei było początkiem Wolnego Państwa Oranii. W następnych latach stosunki między republikami burskimi a Brytyjczykami układały się stosunkowo dobrze. Jednak w 1867 r. odkryto w rejonie dzisiejszego bogate złoża diamentów, do których pretensje zgłosiły Orania, Transwal oraz plemiona Griqua i Tswana. Zdecydowano się na arbitraż brytyjski, w wyniku którego w 1871 r. tereny te dostały się plemieniu Griqua. Wkrótce potem Griqua poprosili Brytyjczyków o opiekę, co wzbudziło zrozumiałe oburzenie w Oranii i Transwalu.
Żołnierze brytyjscy w Pretorii
Do dalszego pogorszenia stosunków doprowadziły nieudane próby Londynu stworzenia federacji państw i kolonii w Afryce Południowej. Wobec niepowodzeń tej polityki Brytyjczycy ostatecznie zdecydowali się zająć Transwal. W styczniu 1877 r. Theophilus Shepstone na czele małego oddziału Policji Konnej Natalu wkroczył do Pretorii i wykorzystując podziały polityczne między Burami ogłosił aneksję Transwalu 12 kwietnia tego roku. Od momentu aneksji przeciw brytyjskiemu panowaniu występowali Burowie pod przewodnictwem m.in. Paula Krugera. Podpisywali petycje, domagali się referendum, jednak Brytyjczycy ignorowali te działania. Dodatkowo Burów motywował fakt, że w wojnach z Zulusami w latach 1878-1879 i BaPedi w 1879 r. okazało się, że armia brytyjska wcale nie jest niezwyciężona. Powszechne stawało się niepłacenie podatków.
I wojna burska
Wydarzeniem, które bezpośrednio doprowadziło do wybuchu powstania była sprawa Bezuindehouta. Piet Bezuindehout odmówił płacenia podatków, wobec czego urzędnicy brytyjscy zajęli jego wóz, zamierzając wystawić go na aukcji. Jednak 11 listopada 1880, w dniu planowanej aukcji, grupa 100 uzbrojonych Burów pod przewodnictwem Pieta Cronje siłą odebrała wóz i odstawili go na farmę Bezuindehouta. Paul Kruger, wykorzystując sytuację, zwołał Burów na zebranie 8 grudnia 1880 r. na farmie Paardekraal, na które stawiło 5000 uzbrojonych Burów. Postanowiono na nim przywrócić do życia ostatni rządzący Volksraad (tj. parlament Transwalu), który z kolei powołał do życia triumwirat w składzie Paul Kruger, Piet Joubert i Marthinus Pretorius. Jego pierwszą decyzją było ogłoszenie niepodległości Transwalu, stanu wojny z Wielką Brytanią oraz natychmiastowej mobilizacji. Siły Burów szybko otoczyły brytyjskie garnizony w ważniejszych miastach. Do pierwszej bitwy doszło pod Bronkhorstspruit 20 grudnia 1880 r., gdzie Burowie rozbili brytyjski oddział. Nadciągające z Natalu wojska brytyjskie pod dowództwem generała Colleya zostały pokonane najpierw 28 stycznia 1881 r. pod Laing’s Nek, a następnie 8 lutego pod Ingogo. Do kolejnego starcia doszło na wzgórzu Majuba 27 lutego, gdzie brytyjskie oddziały zostały rozbite, a sam generał Colley zginął.
Paul Kruger, prezydent Transwalu 1883-1900
Wobec niepowodzeń wojennych i nacisków radykałów brytyjski premier William Gladstone zgodził się na negocjacje, w efekcie których zawarto 6 marca zawieszenie broni. Następnie rozpoczęły się rozmowy pokojowe, zakończone podpisaniem w sierpniu tego roku konwencji w Pretorii, na mocy której Transwal odzyskał wolność, aczkolwiek z pewnymi ograniczeniami, takimi jak kontrola Wielkiej Brytanii nad polityką zagraniczną Transwalu, zakaz ekspansji poza ściśle wytyczone granice państwa, przebywanie w Pretorii brytyjskiego rezydenta z prawem ingerencji w stosunki Transwalu z tubylczymi plemionami czy wreszcie zapis o zwierzchnictwie Wielkiej Brytanii nad Transwalem.
Między wojnami
Występujące w ciągu następnych lat naruszenia konwencji (szczególnie próby rozszerzenia terytorium Transwalu), pojawienie się w regionie Niemiec oraz wreszcie niechęć Brytyjczyków do konfrontacji doprowadziły do zawarcia 2 lutego 1884 r. nowej konwencji w Londynie, na mocy której przywrócono Transwalowi nazwę Republika Południowoafrykańska, wycofano z Pretorii brytyjskiego rezydenta i zniesiono przejawy zależności Transwalu od Wielkiej Brytanii, z wyjątkiem wpływu Brytyjczyków na politykę zagraniczną Transwalu. W lipcu 1886 r. w Witwatersrandzie w Transwalu odkryto jedno z największych złóż złota na świecie. We wrześniu tego roku założono miasto Johanesburg i otwarto pierwsze dwie kopalnie złota. Zmieniło to układ sił w południowej Afryce, gdyż mający problemy finansowe Transwal stał się teraz najbogatszym krajem w regionie. W 1889 r. Orania i Transwal podpisały traktat sojuszniczy. Nastąpił także przypływ tysięcy imigrantów brytyjskiego pochodzenia, zwanych uitlanderami, do Transwalu. Jednocześnie odkrycie złota w Transwalu zwróciło na niego uwagę Wielkiej Brytanii, którą ponadto niepokoił wzrost jego niezależności.
Dodatkowo w 1890 roku premierem Kolonii Przylądkowej został Cecil Rhodes, który za swój główny cel uważał zjednoczenie kolonii i państw południowej Afryki w federację o statusie dominium. Jednocześnie był świadom, że Transwal po odkryciu złota stał się mniej skłonny do przystąpienia do unii. Pomimo oczekiwań Rhodesa w zajętej w latach 90. Rodezji nie znaleziono złóż minerałów, które pozwoliłyby wywrzeć nacisk na Transwal. Dlatego też postanowił zmusić Transwal siłą do przystąpienia do unii. Doprowadzić do tego miało powstanie uitlanderów, którzy po zajęciu Johanesburgu i arsenału w Pretorii mieli wezwać na pomoc Brytyjską Kompanię Afryki Południowej.
Wybuch powstania początkowo został zaplanowany na 28 sierpnia 1895 r., jednak został przesunięty na po 6 stycznia 1896 r. Opóźnienie wybuchu zagrażało planom Rhodesa, gdyż mogło doprowadzić do porzucenia tego planu, o czym informował go Londyn. Wobec takiego obrotu spraw Rhodes postawił wszystko na jedną kartę, i nakazał Jamesonowi wkroczyć do Transwalu i sprowokować wybuch powstania. 29 grudnia 1895 r. Jameson z ponad 600 żołnierzami wkroczył do Republiki Południowoafrykańskiej, ale Burowie, ostrzeżeni o tym, nękali ich i po 5 dniach potyczek Brytyjczycy zostali osaczeni 25 km od Johanesburga, pod Doornkop, gdzie skapitulowali. Rajd Jamesona skończył się jedynie mocnym pogorszeniem stosunków brytyjsko-burskich.
Efektem tego było zawarcie ścisłego sojuszu wojskowego 17 marca 1897 r. przez Oranię i Republikę Południowoafrykańską. Jednocześnie Transwal prowadził intensywny program zbrojeniowy, kupując w latach 1896-1899 za 2 000 000 funtów 73 000 karabinów, zapas amunicji oraz 22 działa, 23 działka i 24-34 karabiny maszynowe Maxim. Zbudował ponadto 4 forty między Johanesburgiem a Pretorią. Natomiast Wielka Brytania odpowiedziała zwiększeniem garnizonu z 5400 do 8500 żołnierzy.
Podejmowane próby porozumienia nie dały efektów. Fiaskiem zakończyła się konferencja w Bloemfontein, która miała miejsce na przełomie maja i czerwca 1899 r., tak jak rozmowy prowadzone w lipcu i sierpniu. 8 września Wielka Brytania ustaliła treść „Ostatecznej Propozycji”, w której domagała się 25% miejsc w Volsraadzie dla uitlanderów, skrócenia czasu oczekiwania na prawa polityczne do 5 lat i uznania brytyjskiej suwerenności nad Transwalem.
16 września Pretoria w odpowiedzi na „Ostateczną Propozycję” wyraził zgodę na powołanie wspólnej komisji, ale nie wyraził zgody na skrócenie czasu oczekiwania na pełnię praw obywatelskich. Wobec takiej odpowiedzi rząd brytyjski 22 września oficjalnie zerwał negocjacje, podejmując jednocześnie decyzję o zmobilizowaniu korpusu armijnego liczącego 50 000 żołnierzy.
W dalszych dniach sytuacja zaostrzała się. 27 września Transwal ogłosił mobilizację, a 2 października tak samo postąpiła Orania. Od początku października do południowej Afryki zaczęły przybywać brytyjskie posiłki. Pragnąc zachować przewagę na początku wojny, Transwal 9 października wystosował ultimatum do rządu brytyjskiego, w którym domagał się m.in. wycofania oddziałów brytyjskich stacjonujących w jego granicach, wycofania z Afryki oddziałów przybyłych po 1 czerwca 1899 r. i zawrócenia wojsk do niej płynących.
II wojna burska
11 października 1899 r. termin ultimatum upłynął i rozpoczęła się wojna. W pierwszych tygodniach wojna skoncentrowała się na terenie Natalu, gdzie doszło m.in. do bitew o wzgórze Talana, pod Elandslaagte, czy pod Ladysmith. W ciągu dwóch miesięcy walk Burowie opanowali północną część Natalu. Jednocześnie trwały też walki na południowym i zachodnim pograniczu republik burskich, a Burowie oblegali 3 miasta: Ladysmith w Natalu oraz Mafeking i Kimberley na zachodnim pograniczu.
Jeszcze w grudniu 1899 r. do Południowej Afryki przybył brytyjski korpus armijny w sile 47 000 żołnierzy pod dowództwem gen. Bullera. W tym samym miesiącu Brytyjczycy rozpoczęli kontrofensywę, w trakcie której doszło do tzw. „Czarnego Tygodnia”. W ciągu 5 dni Brytyjczycy przegrali 3 bitwy, pod Stormbergiem, pod Magersfontain i pod Colenso, co wywołało szok w Wielkiej Brytanii. Efektem tych porażek było zastąpienie gen. Bullera przez feldmarszałka Robertsa na stanowisku głównodowodzącego, zaś jego szefem sztabu został gen. Kitchener.
24 stycznia 1900 r. gen. Buller poniósł porażkę pod Spion Kop. 11 lutego rozpoczęła się ofensywa Robertsa. 15 lutego odblokowano Kimberley, zaś w trwającej od 17 do 27 lutego bitwie pod Paardenbergiem Brytyjczycy odnieśli ważne zwycięstwo. Kontynuując natarcie, brytyjskie wojska 13 marca wkroczyły do stolicy Wolnego Państwa Oranii, Bloemfontein. W Natalu tymczasem Buller przełamał obronę Burów na linii rzeki Tugala i 28 lutego odblokował Ladysmith.
Jeszcze przed utratą Bloemfontain prezydenci obu republik burskich zgłosili chęć rozmów pokojowych, jednak propozycja ta została odrzucona przez premiera brytyjskiego, lorda Salisbury. Dodatkowo 27 marca zmarł burski głównodowodzący, Piet Joubert, a jego następcą został Louis Botha.
W maju lord Roberts wznowił ofensywę, odblokowując 17 maja Mafeking. Niedługo potem, 28 maja 1900 r. Roberts ogłosił aneksję Oranii. 31 maja Brytyjczycy zajęli Johanesburg, a 5 czerwca stolicę Transwalu, Pretorię. 11 i 12 czerwca na wschód od Pretorii doszło do bitwy na Diamond Hill, zakończonej wygraną Brytyjczyków. Do ostatniej regularnej bitwy między wojskami brytyjskimi a Burami doszło pod Bergendal 27 sierpnia 1900 r. Kilka dni później, 1 września lord Roberts ogłosił aneksję Republiki Południowoafrykańskiej.
Żołnierze burscy
Jednocześnie, w miarę sukcesów brytyjskich, powstawały na terenie zajętych republik burskich oddziały partyzanckie, liczące pod koniec 1900 r. około 30 000 Burów. Ich przywódcy (de la Rey, Smuts, Botha, Steyn, Beyers) spotkali się pod koniec października na farmie w Cyferfontain, na której ustalili, że będą kontynuować walkę z brytyjską okupacją.
Wobec zmiany taktyki Burów, nowy głównodowodzący brytyjski, gen. Kitchener, opracował nową strategię zwalczania partyzantki burskiej, stosowaną od marca 1901 r. Zakładała ona stosowanie taktyki spalonej ziemi, zakładanie obozów koncentracyjnych oraz prowadzenie rajdów lotnych kolumn, mających polować na partyzantów.
Mimo tych środków i pogarszającej się sytuacji Burowie kontynuowali walkę. We wrześniu tego roku Jan Smuts przeprowadził trwający do maja 1902 r. rajd przez Kolonię Przylądkową, zaś Louid Botha 17 września pokonał brytyjski oddział pod Blood River Poort w Natalu.
Warunki pokoju
Ostatecznie jednak na początku 1902 r. Burowie zdecydowali się na rozmowy z Brytyjczykami, motywując swoją decyzję m.in. miażdżącą przewagą liczebną Brytyjczyków, zupełnym zniszczeniem infrastruktury obu republik czy cierpieniem dzieci i kobiet w obozach koncentracyjnych.
W maju 1902 r. powołano dwustronną komisję, mającą ustalić warunki pokoju. Ustalono, że republiki zrezygnują z niepodległości, a siły burskie złożą broń. Jednocześnie Burowie otrzymali gwarancję wolności osobistej i nienaruszalność praw własności, jeńcy wojenni mieli zostać repatriowani jak najszybciej, zaś rebelianci zostali objęci amnestią. Wielka Brytania z kolei zobowiązała się spłacić długi republik i udzielić tanich kredytów na odbudowę. 31 maja tego roku porozumienie zostało podpisane w Pretorii, kończąc wojnę.
Wkrótce po wojnie brytyjskie kolonie w południowej Afryce zawarły unię celną. Między 12 października 1908 r. a 11 maja 1909 r. odbyła się konwencja zjednoczeniowa z udziałem przedstawicieli Kolonii Przylądkowej, Natalu, Transwalu i Oranii, a 31 maja 1910 r. powstał Związek Południowej Afryki, mający status dominium. Jego pierwszym premierem został Louis Botha.
